Yoga Filosofie: Wat is Hatha Yoga?

Intensieve Hatha Yoga - Dynamische Hatha Yoga - Hatha Yoga... Wat betekent dit nu eigenlijk?

Er wordt me vaak gevraagd wat Hatha Yoga nu precies is. Mijn standaard antwoord is dat Hatha Yoga een verzamelnaam is voor allerlei verschillende vormen van fysieke yogabeoefening, en dus niet een specifieke aanduider is voor een bepaalde vorm van yoga. Bijna alle yoga die in het westen beoefend wordt, is Hatha Yoga. Maar daarmee is nog niet duidelijk, wat Hatha Yoga nu precies is. Daar gaat deze blogpost over.

Hatha betekent letterlijk ‘inspanning’ of ‘kracht,’ en verwijst daarom naar een intensieve beoefening, een inspanning, en in het verlengde daarvan naar fysieke inspanning.(*) Hatha Yoga is ontstaan vanuit de Tantra Yoga, tegen het einde van de middeleeuwen. Een van de belangrijkste werken voor de Hatha Yoga is de Hatha Yoga Pradipika, opgesteld in de 15e eeuw. Technieken die genoemd worden in dit werk, waarvan er een aantal tot op de dag van vandaag worden toegepast in yogalessen zijn: Asana (de lichaamshoudingen), pranayama (ademhalingsoefeningen voor energiebeheersing), reinigingsoefeningen, mudra’s, en bandha’s. Alle vormen van yoga die een fysiek element hebben in hun beoefening, en de bovenstaande technieken gebruiken, (bijna alle vormen van westerse yoga!), zouden gecategoriseerd kunnen worden onder de Hatha Yoga. Ashtanga yoga, Iyengar yoga, power yoga, vinyasa yoga, yin yoga, Anusara yoga, etc, etc - vallen dus onder de Hatha Yoga.

Hatha Yoga is dus een 'fysieke' yoga beoefening. Maar zoals je hierboven kunt lezen ligt het doel van yoga, en dus ook van Hatha Yoga, daar ver voorbij. Laten we beginnen bij het begin. Wat is yoga nu precies? Ter vergelijking/verduidelijking zullen we eerst een aantal klassieke vormen van yoga bekijken, waardoor de Hatha(/Raja) Yoga in een wat breder perspectief geplaatst wordt. 

Yoga heeft een rijke filosofie: De twee belangrijkste filosofische werken voor de yoga-beoefenaar zijn de Bhagavad Gita, en de Yoga Sutra’s van Patanjali (hierover later meer). Er is veel controversie over de datering, maar door moderne Indologen worden beide werken gedateerd rond de 2e eeuw voor, tot de 2e eeuw na Christus. In de Bhagavad Gita worden drie grote stromingen van Yoga genoemd: Karma Yoga, Jnana Yoga, en Bhakti Yoga.

In het epos van de Bhagavad Gita staan de twee legers van de Pandava’s en de Kaurava’s tegenover elkaar op het slagveld. Arjuna, een van de vijf broers van de Pandava familie, wordt overkomen door wanhoop en weigert te vechten. Aan de overkant van het veld staan namelijk ook familieleden, en hij twijfelt aan de juistheid van het vechten en doden van deze mannen. De god Krishna - zijn wagenmenner in dit verhaal - geeft hem de opdracht om de strijd toch aan te gaan omdat het zijn plicht is als prins om dit te doen.

Deze waarde die gehecht wordt aan het uitvoeren van sociale plichten is een belangrijk thema in de Bhagavad Gita. In eerder gedachtengoed werd betoogd dat sociale plichten goed moeten zijn voor het algemene belang van de samenleving, en goed voor de belangen van het individu. Maar de Gita gaat een stapje verder. Want wat is de juiste actie, wanneer het belang van het individu in directe tegenstelling staat tot het belang van het grotere geheel - zoals in het geval van Arjuna, die leden van zijn familie moet gaan doden?

Krishna onderwijst Arjuna dat zijn sociale plichten moeten worden uitgevoerd zonder waarde te hechten aan de uitkomst ervan. Het uitvoeren van de plicht is gescheiden van haar (verwachte) gevolgen. Dit is het basisprincipe van Karma Yoga. De morele kwaliteit van de actie, of de intentie achter de actie, is belangrijker dan de actie zelf. Handelen zonder gehecht te zijn aan de mogelijke effecten van de handeling, met als enige doel de morele en spirituele ontwikkeling van degene die handelt, zuivert de intenties achter de handeling - en zuivert het individu. Dit is de beoefening van Karma Yoga.

Jnana betekent kennis, inzicht, of wijsheid. Karma Yoga zuivert het individu en maakt deze klaar voor het verkrijgen van deze wijsheid of hogere intuitieve kennis. Maar wat wordt er nu precies bedoeld met deze vorm van kennis? Jnana is onderscheid maken tussen dat wat werkelijk is (het transcendentele zelf), en dat wat onwerkelijk is (de manifestaties van de natuur).

Het doel van deze vorm van yoga is uiteraard het realiseren van deze hogere kennis. Jnana is dus geen intellectueel weten, maar zelf-realisatie en god-realisatie. De beoefening van Jnana Yoga bestaat uit meditatie - gericht op het begrijpen en onderscheiden van de natuur (prakrti) en het eigen zelf (de individuele ziel) in relatie tot God (of bewustzijn; purusha). De weg van Jnana Yoga is het cultiveren van onderscheidingsvermogen en wijsheid, om tot het ultieme inzicht te kunnen komen. In de Bhagavad Gita wordt Jnana Yoga gezien als het belangrijkste middel/weg tot verlichting.

Waarom is Karma Yoga nodig als voorbereiding voor Jnana Yoga? Als Jnana Yoga op een puur intellectuele manier benaderd wordt leidt deze weg tot intellectualisme en waanideeen over het zelf. Zonder beoefening (abhyasa) of onthechting (vairagya) vindt er geen realisatie plaats en is er geen werkelijk inzicht over de werkelijkheid, maar blijft het slechts bij speculeren en intellectueel geloof.

Bhakti betekent devotie of liefde. Het woord stamt af van de wortel bhaj- dat ‘delen’ of ‘deelnemen in’ betekent. Bhakti Yoga is de yoga van liefdevolle toewijding, een deelnemen in de Goddelijke Persoon. In deze vorm van yoga wordt de transcendentale werkelijkheid gepersonificeerd tot een Goddelijk Persoon (Isvara), in plaats van een onpersoonlijke absolute kracht (zoals in Jnana Yoga). Het verschil tussen deze twee stromingen is niet groot: De weg van Jnana Yoga is meer voor diegenen die intellectueel zijn aangelegd, terwijl Bhakti Yoga een grotere aantrekkingskracht heeft op degenen die emotioneler van aard zijn, en vertrouwen hebben in het Goddelijke.

Bhakti Yoga is net als Jnana Yoga een directe voortvloeiing uit de Karma Yoga. In de Bhakti Yoga vervult men zijn of haar plichten in volledige overgave - de individuele wil geeft zich over aan de universele (of de Goddelijke) wil. Dit doet men door al het werk op te dragen aan de Goddelijkheid. Deze emotionele zuivering maakt liefdevolle toewijding een middel tot verlossing; devotie is de enige vorm van gehechtheid die de egoistische persoonlijkheid niet versterkt.

De beoefening van Bhakti Yoga betekent continue meditatie op het goddelijke, en overgave aan het Goddelijke (Isvara pranidhana). Het is geen blind geloof, maar een liefdevolle meditatie, gebaseerd op de hoogste kennis. In de Bhakti Yoga wordt bevrijding of zelf-realisatie bereikt door goddelijke gratie. Zelf transcenderende liefde en overgave zijn hier de voornaamste middelen tot bevrijding.

Nu we de belangrijkste klassieke yoga stromingen van Karma, Jnana en Bhakti hebben gehad, kunnen we gaan kijken naar meer ‘moderne’ vormen van yoga: Hatha Yoga en Raja Yoga. Hatha en Raja zijn termen die opkwamen in de middeleeuwen, en beide hebben hun grondslag in de Yoga Sutra’s van Patanjali, met name het achtvoudige pad. In zowel Hatha als Raja Yoga beoefent men asana’s, pranayama, en meditatie.

De namen Hatha Yoga en Raja Yoga worden vaak uitwisselbaar gebruikt (bijvoorbeeld in de Hatha Yoga Pradipika, of in het boek Yoga Mala van Pathabhi Jois) en betekenen feitelijk hetzelfde. Toch is er een verschil: Raja Yoga, letterlijk koninklijke yoga, wordt door sommigen als superieur gezien boven de fysieke praktijken van de Hatha Yoga. Helaas zijn er veel beoefenaars van Hatha Yoga die niet altijd een spirituele doelstelling voor ogen hebben, of zelfs maar de ethische basisprincipes (yama en niyama) kennen, maar Hatha Yoga slechts gebruiken puur voor haar fysieke voordelen of de verheerlijking van het lichaam. De beoefenaars van Raja Yoga hebben een meer spirituele doelstelling en zijn meer gericht op meditatieve praktijken. In hun ogen is Hatha yoga voor diegenen die zichzelf nog niet kunnen toewijden aan meditatieve praktijken en onthouding. Dit is echter niet helemaal waar, aangezien Hatha Yoga de beoefening van mediatie ook kent, en net zozeer een spirituele beoefening kan zijn als Raja Yoga. Het is allemaal afhankelijk van de intentie van de beoefenaar.

Een ander onderscheid dat soms genoemd wordt tussen Raja en Hatha Yoga is dat men in Raja Yoga het fysieke bedwingt door eerst het mentale lichaam onder controle te krijgen (via meditatie en contemplatie), en Hatha Yoga het mentale lichaam bedwingt door controle te krijgen over het fysieke lichaam (via asana, reinigingsoefeningen en pranayama). Het verschil is dan een top down versus bottom up benadering; maar met een en hetzelfde doel.

Het doel van Hatha Yoga is dus hetzelfde als dat van Karma, Jnana, Bhakti en Raja Yoga: Namelijk het overstijgen van het ego-bewustzijn en het realiseren van het universele/goddelijke. De praktijk van de (oorspronkelijke) Hatha Yoga bestaat vooral uit voorbereidende oefeningen, bedoeld om het lichaam klaar te maken voor de impact van zelf-realisatie. De mystieke staten van bewustzijn hebben namelijk een enorm effect op het zenuwstelsel en de rest van het lichaam. In de Hatha Yoga gaan ze ervan uit dat de ervaring van verlichting zich alleen maar voor kan doen in een gezuiverd fysiek lichaam - Samadhi of verlichting is geen puur mentale gebeurtenis. De Hatha Yogi probeert zijn of haar lichaam daarom zo goed mogelijk te zuiveren en voor te bereiden op deze staat.

Deze ‘krachtige’ of harde vorm van yoga - niet vergeten, dit was de letterlijke betekenis van Hatha Yoga - gericht op het fysieke lichaam, is tegenwoordig in de gemiddelde Hatha yogales ver te zoeken. De originele Hatha Yoga, zoals beschreven in de Hatha Yoga Pradipika (tekst is hieronder te downloaden als pdf), zou nu door velen gezien worden als een redelijk extreme praktijk (vooral door de soms bizarre reinigingsoefeningen). Kracht en stabiliteit worden in de oude teksten als zeer belangrijk geacht, wat in direct contrast staat met de tegenwoordige nadruk op ontspanning en flexibiliteit. Veel vormen van Hatha Yoga zijn opnieuw ‘gespiritualiseerd’. Hiermee bedoel ik dat de houdingen en ademhalingsoefeningen in veel Hatha yogalessen versimpeld zijn, en men allerlei andere filosofische en spirituele ideeen verweven heeft met deze fysieke vorm van yoga. Dit is waarom veel mensen (Hatha) yoga vaak zien als zweverig, of alleen voor vrouwen.

Hoe klassieker de Hatha Yoga vorm, zoals bijvoorbeeld Iyengar Yoga, of Ashtanga Yoga, hoe intensiever de fysieke beoefening is. Maar zoals gezegd brengt deze gerichtheid op het lichaam, het gevaar van lichaams-georienteerd egocentrisme met zich mee, wat kan leiden tot een vergroting van het ego, in plaats van de bedoelde oplossing van het ego. Men doet dan aan gymnastiek; de ‘yoga’ heeft helemaal niets meer met yoga te maken. Deze yogavormen hebben enorm veel potentie voor spirituele groei, maar dan moet er wel met de juiste intenties geoefend worden! 

Of je nu Hatha Yoga beoefent puur voor haar fysieke voordelen, of om simpelweg een uurtje in de week te kunnen ontspannen, bij genoeg eerlijke beoefening komt er een punt waarop je de mentale veranderingen gaat ervaren die de yogabeoefening met zich mee brengt. Ga je deze nieuwgevonden rust inzetten, om je dagelijks leven/werk beter aan te kunnen en je lichaam gezond te houden? Dat lijkt me een mooi streven! Of ga je deze positieve effecten gebruiken om dichter tot jezelf te komen, en ga je een werkelijke spirituele ontwikkeling aan? Voor diegenen die verder zoeken dan de materiele realiteit, heeft Hatha Yoga zo veel meer te bieden!

Hatha Yoga Pradipika, B. D. Akers - Tekst en vertaling

Hatha Yoga Pradipika, H.-U. Rieker - Vertaling en interpretatie

Yoga Morality, Georg Feuerstein